Het drama dat speelde in de schouwburg was dit seizoen de meest populaire show in stad. Het droeg de naam 'Gunplay' en zat vol met geweld, actie en geluiden van bendeoorlogen - een beetje ruw, een beetje stout en vanzelfsprekend volledig naar de zin van het talrijk opgekomen publiek. Kort nadat het doek voor de tweede acte opging was er een lichte opschudding in de zaal. De reden werd aanvankelijk slechts door enkelen bemerkt maar dan weerklonk een schreeuw en de lichten schoten aan. Dichtbij een gesloten uitgang stond een grote politieman die een licht nerveuze man bij de arm hield "Iedereen blijven zitten waar je zit!" Het publiek lachte, denkend dat dit deel uitmaakte van het stuk. Maar de onrust brak los wanneer een corps blauwjassen, aangevoerd door een man in burger de middengang afliep "Wat is er aan de hand, Doyle?"
"Het ziet er naar uit dat deze man werd vermoord, Sergeant."

Plotseling klonk een scherpe kreet door de schouwburg. De toeschouwers opgewonden door de snelle opeenvolging van de gebeurtenissen op het toneel, rekten vol verwachting de halzen in de richting van die kreet. Ze dachten dat het om een nieuwe sensatie in het stuk ging. In een schouwburgzaal, op de achterste rij, zit de advocaat van kwade zaken, Monte Field, keurig in avondkleding. Twee merkwaardige gegevens tarten Ellery Queen's speurzin: Field is dood en er is nergens een spoor van zijn hoge hoed.

De debuutroman van de legendarische Ellery Queen, The Roman Hat Mystery (1929), neemt een unieke plaats in binnen de annalen van de detective-literatuur. Geschreven door de neven Frederic Dannay en Manfred B. Lee, die samen het pseudoniem Ellery Queen aannamen, markeert dit boek het begin van hun duurzame samenwerking en de start van een iconische reeks mysteries.

De oorsprong van The Roman Hat Mystery voert terug naar een toevallige lunch in een Italiaans restaurant in 1928. Dannay en Lee kwamen een detectiveverhaalwedstrijd tegen met een prijs van $7.500, gesponsord door McClure's Magazine en uitgeverij Lippincott (Frederick A. Stokes Company). Geïnspireerd door de royale prijs—$5.000 voor de serierechten en $2.500 voor de hardcoverrechten—besloten de neven ter plekke om deel te nemen aan de competitie. Deze beslissing leidde niet alleen tot hun eerste roman, maar introduceerde ook Ellery Queen, hun fictieve speurder, aan de wereld.

De bewondering die Frederic Dannay had voor Maurice Leblanc's Arsène Lupin komt duidelijk naar voren, en hoe meer ik ernaar kijk, hoe meer ik geloof dat Ellery altijd meer een nieuwe Lupin dan een nieuwe Sherlock Holmes is geweest, zoals sommige omslagen suggereren. Michael E. Grost voegde hier nog enkele interessante observaties aan toe: "De eerste Lt. Valcour-roman van Rufus King, Murder by the Clock, had een eenvoudig plotidee met betrekking tot herenhoeden. Het verhaal werd blijkbaar in 1928 in tijdschriften geserialiseerd, voordat het in 1929 als boek werd gepubliceerd. Het is mogelijk dat EQ King's werk als uitgangspunt heeft gebruikt voor latere werken. Men vraagt zich af of de naam 'Rufus King' invloed had op de keuze van het pseudoniem Ellery Queen."

Echter, de invloed van S.S. Van Dine, de bedenker van de populaire detective Philo Vance, is onmiskenbaar in The Roman Hat Mystery. Van Dine’s stijl—intellectueel, logisch en deductief—fascineerde Dannay en Lee, die zijn commerciële succes en complexe verhaallijnen bewonderden. Net als Philo Vance is Ellery Queen een hoogintellectuele detective met een voorliefde voor literaire verwijzingen. Beide personages opereren in elitaire sociale kringen en krijgen toegang tot onderzoeken via persoonlijke connecties. De ondersteunende personages in Queen’s debuut, zoals Sergeant Velie en Doc Prouty, weerspiegelen hun tegenhangers in Van Dine’s romans en vormen een blauwdruk voor toekomstige verhalen van Ellery Queen.

Dannay herinnerde zich: "...Van Dine beïnvloedde ons omdat hij zoveel geld verdiende; en bovendien sprak het soort werk dat hij deed ons in die tijd aan. Het was complex, logisch, deductief, bijna volledig intellectueel..." (Nevins).

Tegen de achtergrond van het bruisende Roman Theatre in New York draait het plot om de moord op Monte Field, een beruchte advocaat en chantagemaker. Field wordt dood aangetroffen tijdens het tweede bedrijf van de Broadway-hit Gunplay, een voorstelling die de rauwe aantrekkingskracht van bendeoorlogen belichaamt. De enige aanwijzing in de zaak is de onverklaarbare afwezigheid van Fields hoge hoed—een ogenschijnlijk triviaal object dat de sleutel blijkt te zijn tot het oplossen van het mysterie.

Het blijkt dat Fields hoge hoed dienst deed als bewaarplaats voor belastende documenten die hij gebruikte bij zijn chantagepraktijken. Het motief van de moordenaar draait om de hoed en de inhoud ervan, wat inspecteur Richard Queen en zijn zoon Ellery leidt door een doolhof van verdachten en motieven. Het verhaal wordt gekenmerkt door minutieuze deducties, die uitmonden in een verrassende maar logische conclusie. De geniale focus op een ontbrekende hoed als centrale aanwijzing benadrukt de originaliteit en oog voor detail van de auteurs.

De vroege hoofdstukken bevatten de eerste van de uitputtende zoektochten die zo prominent zijn in de Queen-saga; het einde is van het deductieve type, zoals de meeste grote werken van Queen. De deducties omvatten een reeks onderzoeken naar een grote groep personages, waarbij wordt uitgelegd waarom slechts één persoon de eigenschappen kan hebben van de schuldige. Dit is vergelijkbaar met latere passages in The Dutch Shoe Mystery, Halfway House en vooral The Tragedy of Z. Het centrale plotidee in de oplossing zal in variaties opduiken in zijn werken uit de jaren 1930, zoals The Spanish Cape Mystery (Michael E. Grost).

Bij de publicatie werd The Roman Hat Mystery breed geprezen om zijn complexiteit en vindingrijkheid. Critici prezen het boek om zijn naleving van het "fair play"-principe, waarbij alle aanwijzingen die nodig zijn om het mysterie op te lossen, aan de lezer worden gepresenteerd. De Chicago Daily News prees het als een "klasse A"-mysterie, terwijl de Detroit Free Press het omschreef als "drie uur ademloze verrukking." De Sunday Times roemde de "uitmuntende" constructie en vergeleek het gunstig met de werken van Sherlock Holmes.